Izakhamizi zemaphandleni ikakhulu omama labantwana bahlaselwe yindlala embi ngenxa yokungani kuhle kwezulu kuminyaka eyedlulileyo. Inengi lithi lilala ngendlala kulezinsuku njalo licela uhulumende ukuba engeze uncedo lwamabele oluphiwa izakhamizi zemaphandleni.
Inengi lezakhamizi eGwanda esabelweni seMatabeleland South sezileminyaka emibili zingalimi ngenxa yokungani kuhle kwezulu osekudale ukuthi bahlaselwe yindlala enkulu kakhulu.
Inengi lithi selisidla kanye ngelanga kuthi abanye bathi bayahlala insukwana bengadlanga lutho. Ukufa kwenkomo ezizinkulungwane ezilitshumi lasithupha kulesisabelo sekudale udubo oluphindwe kabili ngoba imuli zingasela zifuyo ezingazithengisa ukuze zithenge ukudla.
UNkosikazi Evelyn Moyo, owesigabeni seSifanjani eNtepe oleminyaka engamatshumi ayisificaminwemibili njalo ohlala yedwa, uthi loba uhulumende ebancedisa ngamabele udubo yisitshebo.
“Mina ngihlala ngedwa njengoba ungibona nginje, angilamntwana ngizihlalela ngedwa mntanami njengoba ungibona nginabile khonapha ngiyadla isitshwala sonalesi esingela sitshebo yikho ubona kade ngipheke umpholokoqo ngisithi angila sitshebo. Kulefulawa eyasala mbinjana ngale ngiyafaka impuphu ngibe sengifaka epanini sengifaka-ke emalahleni. Nxa ngingathola impuphu ngiyaswela sona isitshebo sonalesi esokuthi ngidle ngiyapheka iporridge ngidle.”
UNkosikazi Gladys Ncube oweSengezane, oleminyaka yokuzalwa engamatshumi ayisificaminwebili lanhlanu, uthi uncedo lwamabele oluvela kuhulumende alusizi kangako ngoba bayabe bengalayo imali yokuyagayisa.
UMaNcube ngomunye walabo abasukume besiya gola amacimbi ukuze athole imali yokuziphilisa.
“Akulanto esiyidlayo singaphiwa umumbu wonalowo yiyo esigayisa yona. Khathesi basinika amabele abolilelyo okubomvu okuthe gebhu. Uyahamba imali yesigayo sakhona uyayithatha ngaphi? Kufuna imali. Nxa kufuna imali, imali yakhona awula, uhulumende nga uyasiholisa lemali ngakungcono ngoba nga siyahola imali, singahola imali bathathe amabele abolileyo basinike siyaphephetha siyegayisa kunjalo. Imali yakhona ayikho. Siyagayisa ngani?”
UNkosikazi Anna Sibanda oweNtalale uthi indlala yalonyaka inkulu kakhulu njalo ibatshiye bengabayanga.
“Emasimini akula lutho, akula lutho ngitsho lambinjana sidla okokukolovela. Sifuna ukuncediswa ngokudla sifake emlonyeni … Leyi inkulu ukwedlula iminyaka yonke. Izifuyo vele akusela sezifile zaphela sekusele nje 2, 3 yikho okuthiwa kulezifuyo khonapho.”
Esinye njalo isakhamuzi seNtalale, uNkosikazi Leya Sebata, uthi bebezamile ukulima kodwa ukungani kuhle kwezulu kwenze ukuthi kutshe okulinyiweyo.
“Njengoba ungibona nginje ngihamba ngamacrutch angila leplani. Silimile kwamila mbinjana kwatsha ngelanga khathesi akusela lutho. Thina besifisa ukuthi ngabe ngesikhathi sokulima izulu nxa linile basilethele amatractors asilimele ngoba abanye siyabe singela zinto zokulima.”
UMnu. Moses Moyo, isakhamuzi seMawane 2, uthi laye ngomunye odinga uncedo ngoba udla nzima labazukulu bakhe.
“Angiholi, angisebenzi umsebenzi angiwutholi ngiyawudinga ngiyawuswela. Indlala yiyo ehluphayo lapha ekhaya okungabantwana okuncane kuyahlupheka akudli lutho. Ngicela ukuthi kumbe bengifake ehlelweni lokuthi ngihole engxenye ngingancediseka siyazama ukuthi silime, silimile sokumilile kodwa kuyatsha akulazulu.”
Esinye njalo isakhamuzi seNtalale, uMnu. Brighton Nare, uthi abantu balakho ukubulawa yindlala lonyaka.
“Isimo sendlala lonyaka sibi, sibi kakhulu okokuthi nxa uhulumende engasangenelanga kutsho ukuthi lonyaka sizazibona izidumbu sibili ezendlala. Abantu lonyaka sibili bazakufa ngendlala ngoba sikhuluma kathesi so emasimini komile akulalutho olukhona kunzima singathi nje okwakhathesi into esisizayo yindaba yezinjiva akade zibuyile so ngingathi lapha sidle izinto esizitshiyelwe zinjiva ngingazi lakho inyanga le nxa iphela siyasala sesinjani.”
UKhansila kaWard 13 eNtepe, uMnu. Miclas Ndlovu, uthi abantwana bebesizakala nxa besesikolo ngoba bephekelwa amagwadla kodwa kulezinsuku kabadli ngoba ababalisi bekhalale umsebenzi.
“Ezikhathini leziyana abantwana bebesiza bedlile igwadla khonangale bekusiba ngcono sibili kithi kakhulu okwakhathesi njengoba bengasebenzi kunzima. Abazali imali yokuthi kuyegayiswa abalayo yikho osekwenza ukuthi badle igwadla, isitshebo ngokunye okuluhlupho olumangalisayo. Kungavele kukhitshwa khitshwe okuyimali kuthengwe imbhida kuyadliwa kodwa usizi olukhulu lukulaba abantwana abangelamali yokuthi bakhiphe uyabona nje sokusiyahlala laphayana lomganu wakho kungelasitshebo kodwa abanye betsheba.”
USobhuku wesigaba sePhumula eNtalale, uMnu. Trust Sebata, uthi kuyadingeka ukuthi uhulumende engeze uncedo lokudla ngoba lungeneli.
“Isimo sendlala sikhulu kakhulu okokuthi loba siphathiswa yilaba abaphathisa ngamabele kodwa inengi abaholi kulabanye nje abalutshwana abakutholayo so singatsho ukuthi akweneli. Abantu bebelesifiso sokulima sibili abanye balima kodwa okunengi kwakhona kutshile kodwa emasimini ngale akula shuwa ukuthi singakhangelela ukuthi singaphuma lolutho.”
Emadolobheni lakho indlala isihlasele njalo impuphu isiswelakala ezitolo okudala ukuthi kube lokuxokozela lapho ithe yaba khona.
